التبيان فى تفسير غريب القرآن (کتاب)

كتاب« التبيان فى تفسير غريب القرآن» در يك جلد به زبان عربى، تفسيرى بر مفردات و كلمات غريب قرآن مى‌باشد. التبيان را مى‌توان حاشيه‌اى بر كتاب« غريب القرآن» سجستانى، محسوب داشت. ابن هائم كتاب سجستانى را مبناى كار خود قرار داده است. سجستانى در ترتيب الفاظ به شكل خارجى كلمه نظر داشته است و ريشه و اصل آن را در ترتيب، دخالت نداده است. بنابر اين كلماتى مانند« تدهن» در حرف« ت» و« يدهنون» در حرف« ى» قرار مى‌گيرند و حال آنكه بايد هر دو در« دهن»، يعنى حرف« د» قرار گيرند. اين اشكال و نواقص ديگر، ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تكميل و تنظيم كتاب سجستانى همت گمارد، وى با جمع متفرقات غريب قرآن( مانند مثال بالا) در يك فصل و اضافه نمودن موارد به جا مانده، در واقع اثر جديدى ارائه داده است.

التبيان ابن هائم نه بر اساس ترتيب حروف هجايى( آخر كلمه يا اول كلمه) همانند ابو بكر رازى در مختار صحاح و سجستانى، بلكه به ترتيب آيات قرآن، نظم يافته است، همانند مجاز القرآن ابو عبيده و غريب القرآن ابن قتيبة. با اين وصف در برخى موارد، الفاظ را در جاى خود تفسير نكرده است مانند كلمه« العرش» در آيه 10 سوره يوسف.

از آنجا كه مبناى ابن هائم كتاب سجستانى بوده است، ناچار از نقل عبارات وى مى‌باشد، وى در نقل آنها تغييراتى از قبيل، اضافه نمودن، كم كردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد. البته تغييرى كه به معنى خللى وارد نمى‌آورد مانند لفظ« استوقد» در آيه 17 سوره بقره.

در برخى موارد نيز بخشى از متن تفسيرى سجستانى را حذف مى‌نمايد و متعرض آن نمى‌گردد، مانند لفظ« صفراء فاقع لونها» در سوره بقره آيه 69.

نكته قابل توجه اينكه، ابن هائم در برخى موارد از موضوع كتاب( تفسير الفاظ غريب قرآن) خارج شده و به معناى تفسيرى مى‌پردازد.

ابن هائم بعد از مقدمه‌اى كوتاه كه در آن دليل انتخاب« غريب القرآن» سجستانى و روش كار خود را توضيح مى‌دهد، با تفسير سوره حمد آغاز كرده است، كلمه به كلمه الفاظ غريب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر سوره و رقم آيه مورد نظر، ثبت كرده، تفسير مى‌نمايد.

ابن هائم در تاريخ 24 شوال 808 هجرى در مسجد الاقصى، التبيان را به اتمام رسانده است.

مراجع ابن هائم

وى به تناسب مباحث الفاظ قرآن به كتب زيادى مراجعه كرده است، عناوين آنها عبارتند از: 1- فقه 2- لغت 3- تاريخ 4- نحو 5- صرف 6- بلاغت 7- فلسفه 8- منطق 9- كلام 10- تفسير.

روش تحقيق

تحقيق اين اثر توسط دكتر ضاحى عبد الباقى محمد با همكارى استاد ابراهيم بحيرى، انجام گرفته است. محقق بر اساس نسخه خطى كه كتابت آن توسط خطاط معروف على بن عاشور در تاريخ 8 ذى الحجة 1130 هجرى به اتمام رسيده، كار خود را تنظيم نموده است. ايشان ابتدا نسخه خطى را طبق شيوه املايى رايج امروز از جهت جمله بندى، و ويراستارى مرتب نموده، سپس كلمه را با ارقام مسلسل، همراه با شماره آيه درون علامت قرآنى قرار داده است.

بعد از آن كليه كلمات و فرازهاى قرآنى را به ترتيبى كه در متن آمده، تنظيم نموده است. امثال، شواهد شعرى و روايتى را سعى نموده همانگونه كه هست، بياورد. فهرست‌هاى فنى كاملى را در زمينه‌هاى مختلف تنظيم و ارائه داده است، اين فهرستها به قرار ذيل مى‌باشند:

1- فهرست آيات قرآنى كه در غير موضع خود، بحث شده‌اند.

2- فهرست احاديث نبوى.

3- فهرست شعر و رجز.

4- فهرست الفاظ غريبه‌اى كه تفسير شده‌اند.

5- فهرست لغات و زبانها.

6- فهرست اعلام.

7- فهرست مراجع.

8- فهرست اسماء كتب.

9- فهرست عام بر اساس مقدمه و خاتمه و سوره‌هاى قرآن.

علائم بكار برده از محقق كه بر گرفته از مفسر مى‌باشد به اين ترتيب مى‌باشند: 1- زه، علامت اين است كه مطلب بعد از آن متعلق به ابن هائم بوده و از سجستانى نمى‌باشد، اين مطلب در نسخه خطى موجود است.

2- زه، علامت اين است كه مطلب بعد از آن از ابن هائم بوده ولى در نسخه خطى موجودنمى‌باشد، البته ذيل كلمه ديگرى مطرح كرده‌اند.

3- ستاره چند پر، علامت اين است كه كلام قبل از آن مربوط به ابن هائم مى‌باشد.

4- بدون هيچ علامت، علامت اين است كه اين كلام مربوط به سجستانى بوده است.

محقق مقدمه‌اى در شرح حال ابن هائم سجستانى و شيوه كار آنها و خود ارائه داده است.

منابع مقاله

1- دائرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى تهران 1368 ج 5 صفحه 97

2- كتاب التبيان فى تفسير غريب القرآن، مقدمه تحقيق و تفسي

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی